نگاهى به نقش و تاثير كاريكاتورهاى مطبوعاتى

امسال نيز همچون ساليان گذشته، يادروز انقلاب مشروطيت يا نخستين جنبش ضداستبدادى ملت ايران با نوشته ها، خاطرات و تحليل هايى در روزنامه ها و نشريات گوناگون و ديگر رسانه ها گرامى داشته شد. اما تاكنون از نقش مهم كاريكاتورهاى مطبوعاتى در بيدارى مردم و بسترسازى اين انقلاب كمتر سخن به ميان آمده، مگر در حاشيه بحث ها و پژوهش هايى كه درباره تاريخچه ورود هنر كاريكاتور به ايران كه آن هم كمرنگ و گذرا بوده است. پيشينه ورود كاريكاتور رسمى مطبوعاتى به ايران، با هفته نامه ملانصرالدين كه در آستانه انقلاب مشروطه در قفقاز چاپ مى شد، پيوندى عميق دارد چرا كه براى نخستين بار كاريكاتور مطبوعاتى به مفهوم نقد طنزآميز مناسبات سياسى و اجتماعى، توسط كاريكاتوريست هاى ماهر و هنرمند اين مجله به ايران راه يافت و يكى از زمينه هاى موثر پيدايش و رشد كاريكاتورهاى مطبوعاتى در ايران شد. در زمانه اى كه هفته نامه ملانصرالدين و كاريكاتوريست هاى هنرمند آن به نام هاى اوسكا ايوانويچ شمرلينگ معروف به (شيلينگ) و «روتر» به نقد طنزآميز و هجو مناسبات قدرت و استبداد شاهان مى پرداختند، نقاشى ايران، تحت تاثير پيشتازان هنر نقاشى در اروپا و توسط استادانى نام آور همچون كمال الدين بهزاد و رضا عباسى، فارغ از نقاشى هاى خيالى و تمثيلى، به دنياى واقعيت گام نهاده و عصر چهره گشايى در اين هنر آغاز شده بود. در همان دوران، تحت تاثير آثار نقاشان بزرگ و طنزانديش اروپا به ويژه دوميه، گويا، بروگل و لئوناردو داوينچى هنر كاريكاتور در اروپا گسترش مى يافت. در برخى يافته هاى پژوهشى، محققان اروپايى، پيدايش نخستين كاريكاتورهاى مطبوعاتى ايران را پيش از عصر ملانصرالدين به روزنامه ادب نسبت داده اند. اما بدون ترديد، كمتر نشريه اى به اندازه ملانصرالدين و كاريكاتوريست هاى آن در وزاندن نسيم آزادى بر ايران استبدادزده و پيدايش و گسترش هنر كاريكاتور در ايران، سهم و نقش داشته است. نخستين شماره ملانصرالدين در بهار سال ۱۹۰۶ ميلادى برابر با ۱۳۲۴ هجرى قمرى تحت مديريت جليل محمد قلى زاده (۱۹۳۲- ۱۸۶۶) معروف به «ميرزا جليل» در قفقاز منتشر شد. انتشار اين نشريه طنزآميز در آغاز قرن بيستم ميلادى، با كاريكاتور ها، مقالات و اشعار واقع گرايانه و عامه پسند، خيلى زود با استقبال ايرانيان به ويژه مردم آذربايجان و شهر تبريز روبه رو شد. تا پيش از آن، هجو رجال و مناسبات اجتماعى در دوران قاجار در قالب طنز عاميانه و شفاهى مردم رواج داشت. اما در شرايطى كه هنر نقاشى ايران به لحاظ ساختار رسمى و غيرمنعطف آن، قادر به پاسخگويى به اين بخش از نيازهاى مردم نبود، كاريكاتورهاى مطبوعاتى كه از هفته نامه ملانصرالدين سرچشمه گرفته بودند و بعدها توسط نخستين نشريات و روزنامه هاى طنز ايران به خصوص روزنامه آذربايجان چاپ تبريز گسترش يافتند، به سرعت طنز عاميانه و انتقادى مردم را در قالب طرح هاى هجايى و فرهنگ مكتوب گسترش دادند.
روتر و شيلينگ كاريكاتوريست هاى ملانصرالدين كه طبق برخى نوشته ها، آلمانى تبار و بزرگ شده روسيه بودند، با مهارتى كم نظير، كاريكاتور را به عنوان يك نقاشى هجايى جذاب و تاثيرگذار در ميان مردم ايران رواج دادند. اين دو براى آشنايى با رفتارها و مناسبات اجتماعى و آداب و رسوم ايرانى به سفرهاى بسيارى روى آوردند و توانستند از نزديك با ويژگى هاى بومى، حالات احساسى و روانشناختى مردم ايران آشنا شوند.
روش طراحى هاى روتر و شيلينگ برگرفته از نقاشى هاى قرن نوزدهم اروپا به ويژه، دوميه بود كه ضمن حفظ ساختار، تركيب بندى و عناصر و اجزاى دقيق، با جنبه هايى از اغراق همراه بود. در آثار اين دو هنرمند، براى نخستين بار پرتره سازى و طراحى چهره در بستر واقع گرايى شكل گرفت و در ترسيم چهره ها مضامين شرقى و ايرانى حفظ شد. و پيش از آن در هنر نقاشى و تجسمى ايران استاد كمال الدين بهزاد يكى از درخشان ترين چهره هاى هنر ايرانى، انسان نقش اصلى را يافته بود و آدم هاى كوچه و بازار فارغ از روشى كه منحصر به تجسم زندگى پرشكوه، لباس و وقار درباريان، دانشمندان و محتشمان بود، در پرده هاى نقاشى حضور يافته بودند. كاريكاتوريست هاى ملانصرالدين به ويژه روتر با توان شگفت انگيز طراحى، استفاده مناسب از سايه روشن ها و نمايش حجم، وقايع و واقعيت هايى را كه در جامعه استبداد زده سال هاى پايانى حكومت قاجار جريان داشت به نمايش گذاشت و با بيان تصويرى طنز، به هجو اين گونه مناسبات پرداخت. بسيار گفته اند كه سبك و روش كار و مهارت هاى شگفت انگيز روتر، محصولى را به وجود آورد كه در واقع، تقليد از آن را براى هنرمندان پس از او بسيار دشوار ساخت. «عظيم زاده» نقاش اهل تبريز و از بنيانگذاران هنر كاريكاتور در ايران كه خود از شاگردان روتر و شيلينگ بود، توانست با بهره گيرى از شيوه طراحى روتر اما با خط و تركيب بندى هاى ساده تر نخستين كاريكاتورهاى بومى ايران را پايه گذارى كند. اين هنرمند در طول ۷ سال انتشار مجله ملانصرالدين كه البته با فشار و بگيروببندها و سانسور ماموران حكومت تزارى روسيه همراه بود، با آن همكارى داشت. عظيم زاده توانست، بعد از تعطيلى ملانصرالدين نشريه فكاهى- سياسى آذربايجان را كه در زمان انقلاب مشروطه به ارگان سردار ملى ستارخان شهرت يافته بود، با كاريكاتورهايش رونق بخشد و نقش مهم و تاريخى خود را به عنوان يك هنرمند كاريكاتوريست تاثيرگذار در روند پيروزى نخستين انقلاب ضداستبدادى ملت ايران، ايفا كند. هنرمندان كاريكاتوريست ملانصرالدين روتر، شيلينگ و عظيم عظيم زاده، در آستانه انقلاب مشروطه، طنز تصويرى را به عنوان يك ابزار مهم فرهنگى در جهت بيدارى مردم و تشريح ظلم و ستم حكام مستبد به ويژه محمدعلى شاه قاجار به كار گرفتند. كاريكاتورها و مضامينى كه براى اين آثار مى نوشتند، دست به دست مى گشت.
كاريكاتور محمدعلى شاه قاجار به عنوان يكى از موضوعات اصلى در آثار اين هنرمندان چاپ شده است كه در واقع از شالوده هاى اصلى كاريكاتور چهره در ايران نيز محسوب مى شود. تحت تاثير هنر اين دوران، كاريكاتور مطبوعاتى در ايران نيز بنيان گذاشته شد و بعدها تحت تاثير آثار هنرمندان كاريكاتوريست تركيه و اروپا به ويژه فرانسه به رشد و غناى قابل توجهى رسيد. در آثار كاريكاتوريست هاى ملانصرالدين، اين شخصيت نمادين، ضمن هجو رفتارهاى غيرعادلانه حكام قاجار، از رواج خرافات در ميان عوام نيز همواره انتقاد مى كند و خوابزدگان را بيدار مى سازد.