نگاهى به جنبش لوطى گرى در ايران معاصر

لوطى گرى در دو قرن اخير در كشور ما نمود چشمگيرى داشته است و در حوادث سياسى تاثير مى نهاده است. اين بدان معنا نيست كه اين پديده به يكباره شكل گرفته و خاص اين دوره است، بلكه لوطى گرى نيز مانند بسيارى از پديده ها ريشه اى كهن دارد و شايد تاريخ آن به قبل از اسلام نيز برسد.
گفته شده است كه در دوره ساسانى فرزندان طبقات فرودست جامعه به تقليد از فرزندان ذكور فرادستان كه اسواران بودند و خود را به آئين جوانمردى آراستند رفتار آنها را در پيش گرفتند و با يكديگر جمع شدند و خود را ايار (برادران) ناميدند و ايارى پيشه كردند و از درماندگان حمايت كردند. (تحفه الاخوان) پس از اسلام نيز عيار ناميده شدند كه بازمانده همان سنت ايارى پيش از اسلام بودند و نمونه شاخص آن يعقوب ليث صفار است. (تاريخ سيستان) به مرور زمان در حالاتشان تغييراتى به وجود آمد و دگرگون شدند. اما بسيارى از خصوصيات گذشته دور را با خود حمل مى كردند.
اين گروه خيل بيكاران و جوانان حاشيه شهر هاى بزرگ بودند كه زورمندى بضاعتشان بود كه از آن در هرج و مرج ها استفاده مى كردند و شهر را به آشوب مى كشيدند. در حوادث تاريخى كه در اثر رقابت ميان مردان سياسى و جوياى برترى سر مى گرفت اين گروه شيرازه جامعه را از هم مى گسلاندند و به نفع يكى از طرف هاى درگير وارد كارزار مى شدند. اما در نزاع قدرت بهره اى نمى گرفتند مگر مالى كه در اثر غارت نصيب آنها مى شد. با قدرت جنگاورى خود جامعه را دچار آشوب و بدين وسيله آن را اداره مى كردند و با قدرت گرفتن يكى از ارباب قدرت از صحنه سياست محو مى شدند. اين گونه برآمدن ها و فروشدن ها در سرتاسر تاريخ ايران ديده شده است. برآمدنشان در اثر تزلزل هاى سياسى و پنهان شدنشان با شكل گيرى حكومت قدرتمند بود.
•دوران قاجار
نويسندگان دوره قاجار لوطى را به معناى نامقيد، بى باك، شرابخوار، قمارباز و كم تعقل معنا كرده اند و همچنين آنها را بخشنده، دستگير ضعفا و جوانمرد ناميده اند. (دهخدا) از اين تعاريف برمى آيد كه لوطى ها نيك و بد، زشت و زيبا را توام داشته اند. در ميانشان خصوصيت دستگيرى از درمانده و زورگويى هر دو وجود داشته است. آنها مردانى بودند كه در برابر بيداد مى ايستادند و با مامور دولتى درگير مى شدند اما از جانب ديگر به دليل زورمندى مردم آزارى نيز از آنان سر مى زد. (كسروى، تاريخ مشروطه) در منابع دولتى قاجار، از آنها به عنوان شرور، فاسد و برهم زننده امنيت ياد شده است. (وقايع اتفاقيه)
لوطى ها از امتياز اجتماعى بى بهره بودند، شغل هاى كم اهميت چون طبق كشى، توت فروشى، فالوده ريزى و... از اين قبيل داشتند (خاطرات مستوفى الممالك) و نيز از راه باج خواهى و گردن كلفتى و كار هاى غيرمعمول روزگار را مى گذراندند.
از نظر ظاهرى لباس شان با افراد عادى تفاوت داشت. عباى نازك و ماهوت انگليسى، عرق چين و شب كلاه مخصوص داشتند. شال، گيوه تخت نازك، دستمال ابريشم كاشان، چاقو، قمه و چپق از لوازم ضرورى آنها بود. كارهايشان غيرعادى بود و جنبه خودنمايى داشت. سر و وضع مهيج و محرك براى خود درست مى كردند. معمولاً داراى اسم هاى تركيبى بودند چون عبدالله بيغم، باقر بيخون، اكبر بلند، على نيزه اى، حسن ببرى، مهدى گاوكش، رمضان شاه و... نوعى گويش اختراعى داشتند كه به هنگام ضرورت و زمانى كه مايل نبودند كسى از صحبت هايشان سردرآورد به آن گويش صحبت مى كردند. (يادداشت هاى ملك المورخين)
مركز تجمع آنها در محلات شهرها و تكيه محلات بود. معمولاً تكيه به امر باباشملى كه رياست آنها را داشت اداره مى شد. در محلات شهر هاى ايران تكيه هاى متعددى بود كه در ايام عزادارى لوطى ها بر سر تكيه رقابت مى كردند و اين رقابت بر تجمل تكيه مى افزود و گاهى كار رقابت به زدوخورد مى انجاميد كه روز ها ادامه مى يافت و به سنگربستن و تيراندازى مى كشيد. روز سيزده نيز از روز هاى شرارت آنها بود و هر ساله در اين روز جنگ راه مى انداختند. (وقايع اتفاقيه) و نيز در روز عيد قربان شترى را آذين مى بستند و دور آن جمع مى شدند و شتر را زنده زنده تكه تكه مى كردند و در اين مراسم نيز به جان يكديگر مى افتادند. (يادداشت هاى ملك المورخين)
لوطى ها از خود انديشه و آرمان خاصى نداشتند، انديشه آنان بستگى داشت به اينكه به چه گروهى نزديك شوند. رنگ آنها را مى گرفتند و با ايجاد آشوب و درگيرى راه را براى خواسته هاى فرد يا جريان مورد نظر باز مى كردند.
لوطى ها از حكومت مقررى منظم نمى گرفتند بنابراين عامل حكومت محسوب نمى شدند اما متنفذان محلى براى رسيدن به منويات خود از آنان استفاده مى كردند. در واقع آنها به وسيله اعيان به فساد كشيده مى شدند. خاندان قوام در شيراز براى حفظ قدرت به لوطى هاى خود متكى بودند.
در اواخر سلطنت فتحعلى شاه (۱۲۴۰ ه ق) حاجى هاشم خان از لوطى هاى محله لنبان اصفهان همراه لشكر لوطى هايش سر به شورش برآوردند و شهر را در وحشت فرو بردند. آنان روز ها از مردم اخاذى مى كردند و تحت حمايت صدراعظم و حاكم اصفهان بودند و اين دو براى تحميل خواسته هايشان به شاه بدين وسيله فشار مى آوردند. فتحعلى شاه با سپاه سنگينى عازم اصفهان شد. محله لنبان را ويران كرد و هاشم خان را كشت و اطرافيانش تار و مار شدند. (ناسخ التواريخ)
پس از مرگ فتحعلى شاه (۱۲۴۷ ه ق) سران شهر اصفهان كه بر عدم انسجام حكومت محمدشاه واقف بودند، براى تعويض حاكم اصفهان خسروخان گرجى لوطى ها را به ميدان آوردند. سركرده لوطى ها رمضان شاه بود كه پس از شورش حاكم واقعى شهر شد و به نام او سكه زده شد و لوطى ها هر يك امير محله اى شدند. او دستور داد لوطى ها به بازار حمله كنند و اموال مردم را غارت و آنها را در مسجد جمعه انبار كنند. (خاطرات ظل السلطان)
او از مردم به زور ماليات مى گرفت و اگر كسى مقاومت مى كرد اموال و زن و فرزندش به يغما مى رفتند. اين شورش يك سال و نيم طول كشيد. مردم اصفهان براى شكايت راهى تهران شدند. شاه ناچار شد خود به اصفهان لشكر بكشد. لوطى ها دروازه هاى شهر را بستند، اما به دستور سيدمحمدباقر شفتى از روحانيان اصفهان ناچار دروازه شمالى را گشودند. سپاه شهر وارد شهر شد و لوطى ها را دستگير كرد. دادگاهى تشكيل شد. مردم به شكايت جمع شدند و ماجرا را شرح دادند. طى مدت شورش لوطى ها زنان را شكنجه كردند و گيسوانشان را بريدند. عده اى را كور كردند. برخى را با سر در خاك فرو كردند و دسته اى نيز به قتل رسيدند. سرانجام سران شهر آنها را به شاه تحويل دادند و محمدشاه نيز دستور داد دست و پاى آنها را بريدند. هنگام مرگ محمدشاه (۱۲۶۴ ه ق) بار ديگر لوطى ها شورش كردند، اين بار در يزد به دروازه هاى شهر حمله كردند و دروازه را بستند. سربازان را از بالاى برج و بارو به زير انداختند. در هر محله يك لوطى امير شد. رئيس آنها محمد نام داشت شغل او پيش از شورش شمع فروشى بود و پدرش دهليزبان كاروانسرا بود. اشرار گرد او جمع شدند. محمد ابتدا از بازرگانى سيصد تومان طلا به زور گرفت و سپس دستور غارت شهر را داد. شهر را زير فرمان گرفت و بازاريان از ترس به او هديه مى دادند. (ناسخ التواريخ، جهانگير ميرزاسپهر)
چون ناصر الدين شاه (۱۲۶۴ ه ق) بر تخت نشست اميركبير سپاهى عازم يزد كرد و شورش آنها را خاموش كرد. سپس دستور داد بست نشينى متوقف شود زيرا لوطى ها از بست نشينى سوءاستفاده مى كردند و پس از هر ظلم و جنايتى براى در امان ماندن از مجازات در بقاع متبركه پناه مى گرفتند. اميركبير درباره لوطى ها و شورش هاى دائمى آنها تدابيرى انديشيده بود كه از شورش هاى آنها كاسته بود. امير به آنان اجازه داده بود با خود قمه حمل كنند اما گفت: «كو آن جرات كه به آن دست ببرند.» (عباس اقبال، اميركبير) در دوره اميركبير بين امام جمعه اصفهان و امير اختلاف بروز كرد و لوطى هاى اصفهان به سركردگى نواب احمد ميرزا صفوى (از نوادگان صفويه) شورش به راه انداختند و اميركبير در نامه اش به لوطى بازى و آشوب اين جماعت اشاره صريح داشت و سرانجام اين شورش را از ميان برداشت. (آدميت، اميركبير) پس از اميركبير بار ديگر بست نشينى مورد استفاده لوطى ها قرار گرفت. در ۱۳۱۴ ه ق چند تن از لوطى هاى محله سيداسماعيل (بقعه) طلبه اى را كتك زدند، طلبه ديگرى سرش را بيرون آورد او را نيز با قمه مجروح كردند. ضارب در بقعه سيداسماعيل متحصن شد. طلبه ها جمع شدند، سربازان و فراشان نيز رسيدند تا بستى را بيرون بكشند كه حاج معصوم و مهدى گاوكش از سركردگان لوطى هاى آن محل سر رسيدند و عده اى لوطى با قمه و قداره همراه آوردند. در امامزاده را گرفتند و به كسى اجازه تعرض به بستى را ندادند و صد نفر سرباز را فرارى دادند. احدى از ترس جلو نمى رفت، طلبه زخمى و از بستى در كمال عزت پذيرايى مى شد. (سالور)
در دوره ناصرالدين شاه از لوطى ها رفتار هايى در جهت خواست مردم نيز ديده شده است از جمله در تحريم تنباكو (۱۳۱۰- ۱۳۰۹ ه ق) سيد عبدالله بهبهانى با اين قرارداد مخالفت كرد. سران لوطى ها مهدى گاوكش و حاج معصوم كه به سيدعبدالله بهبهانى نزديك بودند سردسته مردم شدند و در ارك همراه مردم بودند. نظاميان كه شليك كردند آنها دست به سنگ بردند و در و پنجره عمارت نايب السلطنه را شكستند و شورش عليه قرارداد رژى را رهبرى كردند. مهدى گاوكش در محله سرپولك زندگى مى كرد و چون هوادار بهبهانى بود بى باكانه در قهوه خانه از عين الدوله بد مى گفت. سرانجام عين الدوله كه با بهبهانى دشمن بود كينه اش را بر مهدى گاوكش فرود آورد. شبانه فراشان به خانه اش ريختند زنش را كتك زدند، پسرش را در حوض حياط خانه خفه كردند، اموالش را تاراج كردند و او را به زندان افكندند. (كسروى، تاريخ مشروطه)
•لوطى ها و انقلاب مشروطه


پس از آنكه محمدعليشاه به پادشاهى رسيد (۱۳۲۷- ۱۳۲۵) مخالفت خود را با مشروطه آغاز كرد. او علاوه بر آنكه از ترفند هاى گوناگون براى سركوب استفاده مى كرد به لوطى ها و داش ها نيز اجازه تعرض به مجلس و مشروطه را داد. اين گروه به سركردگى صنيع حضرت رئيس لوطى هاى سنگلج و مقتدر نظام رئيس لوطى هاى چاله ميدان در ميدان توپخانه جمع مى شدند. روز ها به مدرسه مروى مى رفتند و در مسجد شاه جمع مى شدند و به مشروطه خواهان و سخنوران آن دشنام مى دادند. بيشتر از هر كس با ملك المتكلين و واعظ اصفهانى دشمنى مى كردند. پس از آنكه در مسجد شاه زد و خورد كردند و به مسجد سپهسالار هجوم بردند و دشنام را نثار مشروطه خواهان كردند، با هياهو به در مجلس رفتند و در آن جا تيراندازى را آغاز كردند. سپس به ميدان توپخانه رفتند در آنجا چادر زدند و ديگ هاى پلو را بار گذاشتند و شعار مى دادند: «ما ديگ پلو مى خواهيم. مشروطه نمى خواهيم». قزاق هاى حكومتى در اطرافشان گشت مى زدند اگر طلبه يا سيدى يا فكلى در آن ميان بود كتك مى خورد. هر كس كلاه ماهوت كوتاه به سر و سردارى به تن داشت فكلى و مشروطه خواه شمرده مى شد، جيبش را خالى مى كردند و آزارش مى دادند. رهگذران را به بهانه مشروطه خواه بودن لخت مى كردند. به اداره روزنامه ريختند و آنجا را تاراج كردند. از ورامين به تحريك اربابان جمعيتى حركت كردند و به لوطى ها پيوستند. فرياد مى زدند «مجلس را خراب مى كنيم و فرش هايش را پالان الاغ مى كنيم.» در بلواى ميدان توپخانه ميرزا عنايت نامى كه مبلغى پول در جيب و ساعتى طلا با زنجير طلا همراه داشت مورد هجوم لوطى هاى مستقر در توپخانه قرار گرفت. نخست پول و ساعتش ربوده شد پس از آن چشمانش را بيرون آوردند بعد او را به درختى بستند و هر يك از آن جماعت به او قداره زدند و شرحه شرحه اش كردند و اين همه را در مخالفت با مشروطيت انجام دادند. از آن پس هيچ طلبه و هيچ فردى كه ظاهر مرتبى داشت جرات نمى كرد از خانه بيرون رود. تجمع ميدان توپخانه زمينه مساعدى شد براى كودتاى محمد عليشاه و به توپ بستن مجلس (۱۳۲۵ ه ق) و مشروطه در تهران به پايان سيد.
اما در آذربايجان جنگ براى ادامه حيات مشروطه ادامه يافت. در آن شهر دو نمونه از خصائل نيك و ناشايست لوطى ها در برابر هم صف آرايى كردند. يكى در دفاع از مشروطه جانفشانى مى كرد و ديگرى در هماهنگى با قزاق هاى روسى و نيرو هاى مخالف مشروطه به جنگ و خونريزى مى پرداخت.
ميرهاشم دوه چى كه در انتخابات مجلس اول موفق نشد به مجلس راه پيدا كند، بنابراين مخالف مشروطه شد به تبريز رفت و حاج محمد صراف نيز او را در مخالفت با مشروطيت تقويت مى كرد. لوطى ها دوه چى مخالف مشروطه و دشمن طرفداران آن شدند و شورش عليه مشروطيت را آغاز كردند. سواران قره جه داغ به آنان پيوستند رحيم خان چلپيانلو آنان را هدايت مى كرد. محلات سرخاب، ششكلان و باغميشه نيز عليه مشروطيت بودند و در بالاى مناره هاى مساجد سيد حمزه و صاحب الامر سنگر گرفته بودند و مردم را گلوله باران مى كردند. آنان با تهران و طرفداران محمد عليشاه ارتباط داشتند. (كسروى، تاريخ مشروطه)
محله اميرخيز با رهبرى ستارخان و باقرخان كه از قديم در دليرى در تبريز شهره بودند و از لوطى هاى اين محله بودند به كمك مجاهدان ويجويه در برابر سياهكارى هاى طرفداران محمد عليشاه ايستادند و جنگى طولانى را با هدايت آن دو ادامه دادند و با آنكه در محاصره كامل بودند و نان و آذوقه در محلات طرفداران مشروطه ناياب شده بود، به مبارزه عليه استبداد و كودتاى محمد عليشاه ادامه دادند و كوى اميرخيز با هدايت ستارخان يكه و تنها در برابر قواى دولتى ايستاد، در حالى كه در سراسر ايران حتى همه محله هاى تبريز مشروطيت پايان يافته بود. تنها ستارخان و اميرخيز پاى فشردند و سرانجام پيروز شدند و با فتح تهران محمد عليشاه خلع شد.ش 840124