کتابخانه هاى الك
ترونيك: فرصتها و چالشها
کتاب هفته در شماره ۲۲۱ خود مطلبی جالب را برای علاقه مندان به کتابخانه های الکترونیک چاپ کرده است. خواندن آن خالی از لطف نیست.
نویسنده: سوزان بى.بارنارد رئيس بخش خدمات دسترسى كتابخانه دانشگاه كنت اسميت
ترجمه: محمدحسن خطيبى بايگى
مفهوم اساسى كتابخانه به مثابه تأمينكننده منابع اطلاعاتى، ادبى و سرگرمىها براى همه شهروندان در جوامع متمدن يكى از ارزشهاى ديرينه محسوب مىشود. شايد كتابخانه مهمترين ابزار عرضه كتاب در مقياس وسيع به خوانندگان است.
اگر چه كه كتابخانه ها برخلاف نمايندگىهاى فروش، براى ناشران رابطه مستقيمى بين درآمد و تعداد جلدهاى فروخته شده و يا خوانده شده برقرار نمىكنند، با اين وجود، بازار كتابخانه ها براى ناشران انواع كتب، بسيار مهم است. معمولاً كتابخانه ها به نسبت افراد قيمت بالاترى براى كتاب مىپردازند چرا كه هر مطلبى در كتابخانه مورد استفاده چندين نفر قرار مىگيرد.
علاوه بر كتابخانه هاى عمومى اكثر نهادهاى آموزشى، ادارات دولتى، شركتهاى بزرگ و مؤسسات غيرانتفاعى كتابخانه ها را به عنوان ابزارى در جهت خدمت به ارباب رجوع خود مىدانند.
همه كتابخانه ها به جز كتابخانه هاى خصوصى داراى ويژگىهايى است كه به ارباب رجوع آن كتابخانه مربوط مىشود. اين ويژگىها عبارت است از:
1- وجود مقياس وسيع و متنوعى از كالاها (goods) كتب، مقالات،... و مجموعه هايى كه به خوانندگان امكان انتخاب مىدهد.
2- وجود مجموعه هايى كه از منابع نسبتاً بىشمار استخراج شده باشند.
3- گردآورى اطلاعاتى از قبيل تعداد ارباب رجوع كتابخانه ها و نيازها و علايق آنان.
4- جمعآورى مطالبى كه استفاده از آنها آسان بوده، داراى شكل، فرمت و استاندارد جهانى و قابل حمل است. 5- و از همه مهمتر اينكه دسترسى به اين كالاها )كتب، مقالات، نشريات و...( براى همه آزاد باشد.
»كتابها« در گستره كتابخانه
در همه كتابخانه ها بين دو نوع آثار چاپى تفاوت گذارده مىشود. يكى از اين دو نوع تكنگارىها (Monographs)هستند؛ آنچه كه عوام به نام »كتاب« مىشناسد. نوع ديگر نشريات ادوارى (Serial) هستند كه شامل روزنامه ها، مجلات، نشريات و... هستند. معمولاً تكنگارىها يا همان كتابها راجع به يك موضوع خاص به نگارش در مىآيند و معمولاً در يك جلد يا بيشتر و در تاريخ خاصى منتشر مىشوند. ولى نشريات ادوارى در فاصله هاى زمانى معين منتشر مىشوند؛ كه ممكن است روزانه باشد، هفتگى باشد، ماهانه باشد و... مطالب نشريات از موضوعاتى تشكيل شده كه ممكن است به هم مربوط باشند يا مربوط نباشند. تفاوت ميان اين دو نوع تمام مراحل آسايش و كنترل در كتابخانه را تحت تأثير قرار داده است - از انتخاب و خريد كتاب گرفته تا فهرستنويسى، قفسه چينى و گردش كتاب در دست ارباب رجوع.
كتابخانه ها اكثر بودجه خود را صرف خريد تكنگارىها )كتب( و نشريات ادوارى مىكنند. خريد كتاب معمولاً فقط يك بار صورت مىگيرد ولى نشريات ادوارى دائماً از طريق حق اشتراك به كتابخانه ها تحويل داده مىشود. همچنين تحويل رسيد و فهرستنويسى براى كتابها فقط يك بار صورت مىگيرد ولى براى نشريات ادوارى نامحدود است. قابل گردش بودن كتاب در دست ارباب رجوع و همچنين مدت امانت دادن كتاب يا نشريه بستگى به جايگاه و ارزش آن كتاب يا نشريه دارد.
كتابخانه ها در تلاش براى تهيه مجموعه وسيعى از منابعى كه نياز مراجعان را برطرف كند، مطالب را در اندازه ها و فرمتهاى گوناگون گردآورى مىكنند و علاوه بر كتب از وسايل سمعى و بصرى، ميكروفورمها، منابع الكترونيك و... نيز بهره مىبرند. هم اكنون »كتاب الكترونيك« به عنوان آخرين دستآورد مورد استفاده دانشگاهيان و ديگر افراد قرار گرفته است.
الكترونيك و ارائه خدمات در كتابخانه
هم اكنون كه در آغاز قرن بيست و يكم هستيم، بسيارى از افراد با فرمتهاى الكترونيك بسيارى از آثار آشنا هستند، آثارى از قبيل كتب مرجع )فرهنگ لغات و دانشنامه ها(، فهرستهاى ادوارى و چكيدهنويسىها و اخيراً هم نشريات الكترونيكى. اين مطالب به آسانى با فرمتهاى الكترونيك تطبيق پيدا كرده و روى هم رفته به آسانى از سوى ارباب رجوع كتابخانه پذيرفته مىشود.
اگرچه ممكن است اين آثار جايگزينى براى آثار چاپى نباشد ولى مىتواند در كنار مخزن كتابخانه به عنوان ابزارى كه دسترسى به آن به آسانى ممكن است مورد استفاده قرار گيرد.
كتابخانه ها در تغيير متون چاپى به ديگر فرمتها نقش اساسى ايفا مىكنند. )مثلاً آثار چاپى را به منظور حفظ و نگهدارى به ميكروفيلم تبديل مىكنند(. برخى كتابخانه ها خود اين تغييرات را انجام مىدهند ولى برخى ديگر آثارشان را به مراكز مربوط فرستاده تا تبديل به فرمتهاى ديگرى شود. مثلاً اكثر كتابخانه هاى دانشگاهى نسخه هاى چاپى از رساله و پاياننامه هاى خود را به مركز بينالمللى ميكروفورمهاى دانشگاهى (UMY) مىفرستند تا اين نسخه ها در آنجا تبديل به ميكروفيلم و ديجيتال شده و سپس در دسترس علاقهمندان قرار گيرد.
امروزه با توجه به حدود استفاده عادلانه از آثار و ديگر شروط مربوط به كپىرايت، كتابخانه هاى دانشگاهى مكرراً مجموعه هايى از آثارشان را اسكن مىكنند كه اين كار ممكن است به خاطر حفظ و نگهدارى آثار صورت گيرد يا به خاطر اينكه اين آثار به راحتى در دسترس مراجعان قرار گيرد.
مثلاً يكى از خدمات مشتركى كه از اواسط دهه 1990 در كتابخانه هاى دانشگاهى گسترش پيدا كرد، ذخيره كتب به صورت الكترونيك بود (electronic reserves). ذخيره كتاب به شكل سنتى آن كتابخانه ها با توجه به سطح مطالب و مقاطع تحصيلى دانشجويان و مدرسان مطالبى را در اختيار آنان قرار مىدادند. اما ذخيره كتب و مقالات به صورت الكترونيك مطالب را براى هر دورهاى گردآورى كرده و آنها را براى استفاده دانشجويان در onlineقرار مىدهند.
ذخيره كتب و مقالات و... به شكل الكترونيك نسبت به مشابه هاى چاپى داراى امتيازاتى است، بدين معنى كه همزمان در دسترس همه دانشجويان در هر مقطعى قرار گرفته و كتب و مقالات با تماس بدنى، فتوكپى گرفتن و... خراب نمىشود و زمانى كه آثار بر روى شبكه online ذخيره شد، دسترسى افراد به زمان و مكان خاصى محدود نخواهد شد.
هم اكنون كتابخانه هاى مدرن خدمات ديگرى را نيز از طريق متون الكترونيك ارائه مىدهند. نرم‌افزار Aniel كه در اوايل دهه 1990 توسط گروه تحقيقات كتابخانه هاى دانشگاهى (Research libraries Group) گسترش پيدا كرد، داد و ستد ميان كتابخانه ها را ميسر كرده و موجب شد كتابخانه ها با اسكن مقالات و مطالبشان بر روى اينترنت نيازها و در خواستهاى مراجعان خود را پاسخ گويند. از طريق اين نرم‌افزار اسناد و مدارك مورد نياز مراجعان به يكى از كتابخانه هاى محلى فرستاده شده، در آنجا اين اسناد پرينت گرفته مىشود و تحويل مراجعان محلى مىشود. ولى هم اكنون جديدترين نوع نرم‌افزار Ariel اسناد در خواست شده را مستقيماً از كتابخانه اصلى از طريق E.mail تحويل متقاضيان مىدهد و تحويل آن را، حتى از كتابخانه هاى بسيار دور ممكن ساخته است.
از ديگر روشهاى تحويل اسناد و مدارك مورد نياز به متقاضيان اين است كه كتابخانه ها با استخدام برنامهنويس كامپيوتر يا استفاده از نرمافزارهاى تجارى اين اسناد را بر روى سايتهايى اسكن مىكنند و متقاضيان فقط از طريق دادن اسم رمز (Password) مىتوانند از مطالب موجود در آن سايتها استفاده كنند.
بنابراين مفهوم كتابخانه به عنوان گردآورنده اصلى مطالب و موضوعات براى مراجعان در حال تغيير است و مىرود تا تكنولوژىهاى نوين و ابزار الكترونيك را در محيطى مجازى دربرگيرد. با اين حال اين سؤال مطرح مىشود كه چگونه كتابخانه ها تحت تأثير ابزار الكترونيك و كتب الكترونيك قرار گرفته يا از آنها استفاده خواهند كرد؟
چرا كتابهاى الكترونيك؟ ويژگىها و پتانسيلها
با نگاهى اجمالى به اخبار و تبليغات در خصوص سختافزارها و نرمافزارهاى كتاب الكترونيك و سيستمهاى حمايتكننده متوجه انگيزه ها و برنامه هاى پديدآورندگان اين ابزار خواهيم شد. واضح است كه كتابهاى الكترونيك هزينه هاى ناشران را كاهش مىدهد. هزينه هايى از قبيل هزينه توليد، انباردارى و... . همچنين با فروش مستقيم كتاب به خوانندگان اصلى، واسطه ها و دلالها را در بازار از بين مىبرد. ناشران نيز شيفته تكنولوژىهاى رمزگذارى اين افزارها شدهاند چرا كه مانع از چاپ و كپى كل كتاب توسط ديگران مىشود. توليدكنندگان دستگاه كتاب الكترونيك تصديق مىكنند كه هدف اصلى فروش كتابهاست نه وسيله ديگرى به نام Softbook’s Quick start package براى سازمانها و مؤسسات تجارى سيستم كاملى از ارائه، ذخيره و توزيع، دسترسى به اسناد را فراهم مىكند و اگر چه به وضوح بيان نشده اما مىتوان چنين استنباط كرد كه يك دليل ساده گرايش سرمايهدارى به پديدآوردن اين ابزار موفقيتآميز اين است كه از لحاظ تكنولوژيكى اين كار ممكن بوده و هر چند مشكلات و چالشهايى بر سر راه است اما نتيجه بسيار عالى خواهد بود. منافع و مزاياى بالقوه دستگاه كتاب الكترونيك براى كاربران بسيار مهم است. اين موضوعات در همايشها و رسانه ها مفصلاً مورد بحث قرار گرفته است. اما در اين ميان يك نكته فراموش شده است و آن اين است كه ميليونها نفر به كتابخانه ها به عنوان اصلىترين منبع تهيه كتاب و يا به عنوان منبعى فرعى براى تهيه كتاب متكى هستند.
كتابهاى الكترونيك موجود به عنوان ابزارى براى پخش وسيع كتاب و مقالات به خوانندگان اشتباهاً با كتابخانه ها مقايسه مىشوند.
برخى از محدوديتهاى كتابهاى الكترونيك از اين قرار است: 1- فهرست بسيار محدودى از كالاها )كتب، مقالات و...( كه در هر فروشگاه عرضه مىشود.
2- نبود معيارها و استانداردى براى قالبها و فرمتها در ميان توليدكنندگان و فروشندگان.
3- نبود فهرستگان جهانى.
4- قيمت بالا.
ماهيت اختصاصى بودن كتابهاى الكترونيك كه هم اكنون در دسترس هستند، مانع از اين مىشود كه اين وسايل براى خوانندگان جدى جذاب باشد. مثلاً اگر يك كتابخانه دانشگاهى را كه مراجعانش دانشجو هستند در نظر بگيريم مىبينيم كه اين كتابخانه فهرست قابل ملاحظهاى از كتب، نشريات، اسناد دولتى و ديگر آثار منتشر شده را در قرنهاى مختلف و در سرتاسر جهان و اطلاعاتى از قبيل زبان، موضوع و سطح مطالب را به مراجعان ارائه مىدهد. دانشجويان فقط به فهرست كتابخانه دانشگاه خود محدود نيستند و همگى بىدرنگ مىتوانند به فهرست كتابخانه هاى ديگر نقاط جهان دست يابند و با كمى محدوديت مىتوانند هر مطلبى را از هر نقطه از جهان به دست آورند. همه اين كارها به بركت وجود همكارى ميان كتابخانه ها ميسر شده است. فقط در ايالت اوهايو، كنسرسيوم ohialink به 74 دانشگاه و مؤسسه رسانهاى اجازه مىدهد تا در فهرستى كه بيش از هفت ميليون از عناوين منحصر به فرد را در بر مىگيرد به جستوجو بپردازند. اين مقالات متعلق به كتابخانه هاى عضو اين شبكه در سر تا سر آمريكاست. همچنين اين شبكه اين امكان را به مراجعان مىدهد كه مطالب مورد نياز خود را از طريق online سفارش داده تا اين مطالب در عرض 2 يا 3 روز از طريق كتابخانه هاى محلى كه عضو اين شبكه هستند، تحويل آنان گردد. در سال 1998 فقط 550875 عنوان كتاب از طريق اين شبكه تقاضا شد. اين ميزان را با حدود 100 عنوانى كه هم اكنون اشارات softbook ارائه داده مقايسه كنيد. )منظور كتب الكترونيك منتشر شده است(.
عدم وجود هماهنگى و يكپارچگى بين آثارى كه توسط ناشران كتاب الكترونيك فراهم مىآيد و نبود فهرست مشترك و جهانى از اين آثار خوانندگان را در يافتن منابع مورد نياز با مشكل مواجه مىسازد. نرمافزارهاى اختصاصى و تكنولوژىهاى رمزگذارى كه دسترسى به اين آثار را محدود مىكنند و نبود يك استاندارد جهانى اين مشكل را بغرنجتر مىكند.
با اين وجود، دستگاههاى (device) كتاب الكترونيك نسبت به كتابهاى چاپى و نشريات الكترونيك جارى داراى مزايايى است. مهمترين مزيت آن نسبت به كتب چاپى، گنجايش زياد آن است. قابل حمل بودن آن هم مزيتى به نسبت نشريات الكترونيكى است. براى اين منظور به مزاياى بالقوه يك دستگاه كتاب الكترونيك براى خوانندگان نشريات الكترونيكى كه شبكه Ohiolink در اختيار آنان مىگذارد توجه كنيد.
براساس قراردادى كه ميان انتشارات دانشگاهى (Academic Press) و انتشارات Elserierصورت گرفته است مركز نشريات الكترونيكى ohiolink )Ejc)مطالب بيش از 1300 نشريه دانشگاهى را بر روى WEBقرار داده است. كاربران ohiolink كه در هفته 9 تا 10 هزار مقاله را دانلود (down load)مىكنند، در جستوجو و دسترسى به مطالب مناسب با علايق خويش مهارت يافتهاند، بدون اينكه وارد ساختمان كتابخانهاى شوند يا كتابى را باز كنند ولى براى خواندن اين مطالب بايد در مقابل مانيتور نشسته يا آنها را پرينت بگيرند.
وسيلهاى براى خوانندگان جدى: يك مطالعه موردى
اگر سهلالوصول بودن و علايق مصرفكننده مهمترين دليل طراحى دستگاه خوانشگر الكترونيك (electronic reading)باشد لذا اين دستگاه بايد شامل بسيارى از ويژگىهايى باشد كه بسيارى از محصولات مشابه هم اكنون دارا هستند.
اول اينكه انعطاف پذيرى اين دستگاهها بايد بيشتر شده و محدوديتهاى مربوط به مالكيت اين دستگاهها كاهش يابد، در غير اين صورت اين دستگاهها صرفاً به عنوان كالايى لوكس باقى خواهد ماند. اگر به مثال زير توجه كنيد، متوجه خواهيد شد كه چگونه كسى مثل استاد دانشگاه از كتاب الكترونيك استفاده مىكند: اين استاد كه حوزه تخصصش »هنر آمريكايى« است مرتباً Journal Art Bullevin را كه از طريق حقاشتراك تهيه مىكند مطالعه مىكند. او همچنين موارد مربوط به اين حوزه را از ديگر نشريات مطالعه مىكند نشرياتى از قبيل Amrican Art joumal، Art in Amrican، arts،Gazette des Beaux و Woman’s Art journal و... .
وى به همه اين نشريات به نحوى دسترسى دارد و مىتواند مقالات مورد نياز خود را از تمامى اين مجلات بر روى دستگاه خوانشگر خود دانلود كرده و هميشه و هر وقت كه فرصت اجازه مىدهد اين مطالب را مطالعه كند. وى مىتواند مطالبى را از قبيل نقدى كه به يك مقاله مىنويسد، كتب و مقالاتى را كه در كلاس درس مورد نياز است و مطالبى سرگرمكننده و... را بر روى دستگاه خود دانلود كرده، تا هر وقت كه بخواهد به آنها رجوع كرده و آنها را مطالعه نمايد.
دستگاه مورد نظر بايد داراى ويژگىهايى از قبيل تراكم، دسترسى آسان و... باشد و بايد از نرمافزارهاى مختلفى براى استفاده از اسناد و ديگر آثار الكترونيك نيز بهره برد. اين دستگاه به افراد اجازه مىدهد تا از بين انبوه مطالب، مطالبى را كه به زندگى روزمرهشان مربوط است، از منابع الكترونيكى، شبكه هاى مؤسسات، سازمانها و... لود كرده (Load) و بر روى دستگاه خود قرار دهند و هميشه آن را با خود همراه داشته باشند، مطالب آن دستگاه را اگر لازم شد پرينت بگيرند يا به ديگران منتقل كنند.
كتابهاى الكترونيك و كتابخانه ها: مشاركت ممكن ميان كتابخانه ها و مدلهاى سرويسدهى
همانگونه كه كتابخانه ها بازار بزرگى را براى كتابها و نشريات چاپى فراهم كردهاند، موقعيتها و فرصتهاى زيادى وجود دارد كه مىتوان با استفاده از دستگاه مذكور و متون الكترونيك ارائه خدمات به مراجعان را افزايش داد. با دو مثال زير اين موضوع روشنتر مىشود:
1- گردش متون الكترونيكى در دستگاه كتاب الكترونيك: يكى از اين فرصتها براى استفاده از كتب الكترونيك، لود كردن بسته هاى نرمافزارى متون الكترونيك بر روى اين دستگاههاست. هم اكنون كاربران از مجموعه كتب چاپى كتابخانه ها، مقالات و كتبى را انتخاب كرده و به امانت مىگيرند يا ممكن است اين كتب و مقالات در خانه يا محل كار تحويل آنان شود.
ولى در شكل الكترونيك كتب و مقالات، مطالب مورد نياز خوانندگان را مىتوان بر دستگاههاى كتاب الكترونيك آنها دانلود كرده و اين مطالب مدت معينى به صورت امانت در دستگاههاى آنان باقى بماند. همچنين اين سيستم الكترونيك، زمان لازم براى بازيابى، پردازش و تحويل كتاب و مطالب مورد نياز را كاهش مىدهد. اكثر كاربران هم ترجيح مىدهند نشريات و متون الكترونيك خود را بر روى يك دستگاه قابل حمل مطالعه كنند نه برروى كامپيوترهاى شخصى PC يا به شكل چاپى. كتابخانه ها مىتوانند اين دستگاهها را در اختيار كسانى قرار دهند كه قدرت خريد آنها را ندارند. البته استفاده موفقيتآميز از اين دستگاهها موجب افزايش فروش آنها خواهد شد چرا كه به مرور افراد به مزاياى آن پى خواهند برد.
همچنين براى دانشجويان مىتوان مطالبى را بر روى اين دستگاهها دانلود كرده تا در هزينه هاى دسترسى به اين مطالب صرفهجويى به عمل آيد و اين دستگاهها مشكلاتى از قبيل دست و پاگير بودن و غيرقابل حمل بودن كتابها يا چاپ ضعيف كتابها را براى دانشجويان كاهش مىدهند.
تنظيم هزينه ها
يك اصل اساسى كه در كتابخانه ها كاربرد دارد اين است: »يك كتاب در مقابل چندين خواننده«. گرچه معمولاً در كتابخانه يك و يا حداكثر پنج نسخه از يك كتاب خريدارى مىشود ولى مورد استفاده تعداد زيادى از خوانندگان قرار مىگيرد.
چرخش كتاب در دست افراد آنقدر ادامه مىيابد تا بالاخره زمانى كتاب گم شود يا خراب شود و آنگاه بايد كتابى ديگر جايگزين آن شود. خريد كتاب در كتابخانه ها براساس تقاضاهاى آنى )مثلاً پرفروشترين كتاب يا كتابى كه توسط نويسنده مشهورى نگارش يافته است( و يا تقاضاهاى از پيش تعيين شده )مثلاً خريد كتابهايى در زمينه و رشته هاى زيستشناسى در يك دانشگاه( صورت مىپذيرد و يا ممكن است براساس هر دو نوع تقاضا باشد.
برخى اوقات در تقاضاهاى آنى به بيش از يك نسخه از كتاب نياز است تا به تقاضاى افراد پاسخ داده شود. البته اين تقاضاى زياد ممكن است بسيار كوتاه مدت باشد. لذا بايد تعداد نسخه هاى خريدارى شده يا نسخه هايى كه توسط كتابخانه ها موقتاً به امانت گرفته مىشود بيش از يكى باشد.
لذا در اين مورد، ناشر هم هنگام خريد نسخه هاى اوليه و هم هنگام خريد نسخه هاى بعدى يا جايگزين سود مىبرد و هنگامى كه خوانندگان كتابى را از كتابخانه به امانت گرفته و از آن لذت بردهاند ممكن است نسخهاى از آن كتاب را هم براى خودشان بخرند.
اما براساس مدل كتابهاى الكترونيك، كتابخانه ها مىتوانند يك نسخه از كتاب الكترونيك را خريده و آن را همزمان در اختيار تعداد زيادى از افراد قرار دهند بدون اينكه اين كتاب خراب شده يا گم شود.
واضح است كه چنين سيستمى، سود منصفانهاى را نصيب نويسندگان و ناشران نمىكند اما در اينجا مدلى پيشنهاد شد كه كتابخانه ها مىتوانند نسخه هاى مورد نياز را خريدارى نمايند و بر طبق روالى كه با ناشر توافق مىشود اين كتابها را در اختيار افراد قرار دهند. برخى از اين شروط كه با استفاده از بعضى تكنولوژىها مىتوان آنها را عملى كرد، عبارتند از:
1- هر كتاب در يك زمان خاص فقط به يك خواننده تحويل گردد ]منظور اين است كه هر كتاب فقط بر روى دستگاه يكى از افراد دانلود شود نه اينكه به صورت همزمان بر روى چندين دستگاه[.
2- مطالبى كه بر روى دستگاه يك فرد دانلود مىشود قابل انتقال به دستگاههاى ديگر نباشد.
3- مطالب فقط در مدت معينى امانت داده شود و بعد از اتمام اين دوره را مىتوان تمديد كرد.
كتابخانه ها مىتوانند براساس قرارداد با ناشران، كتابهاى جديد را در فرمتهاى الكترونيكى خريدارى نمايند، مثلاً مىتوان نسخه هايى از كتاب يا آثارى كه تقاضا براى آنها زياد است، از طريق قرارداد براى مدت يك سال خريده و سپس هنگامى كه تقاضا ثابت شد مىتوان قرارداد را تمديد نموده يا فقط يك نسخه از آن را براى هميشه خريد.
كتابهايى كه در برخى رشته ها مانند علوم كامپيوتر يا فيزيك به نگارش در مىآيند پس از مدت كوتاهى اعتبار خود را از دست مىدهد لذا مناسب است اين كتابها فقط براى مدت كوتاهى خريده شود و بعد از اينكه كتب جديدتر نگارش يافت آنها را جايگزين نمود.
نتيجه:
كسانى كه آينده كتابخانه ها را پيشبينى مىكنند، با اين نكته موافقند كه در آينده كتابخانه ها توأمان هم از منابع چاپى و هم از منابع الكترونيك استفاده خواهند كرد.
همچنين كتابخانه ها بايد به دقت متوجه نيازها، سليقه ها و انتظارات خوانندگان باشند. تبديل كتابها به نسخه هاى الكترونيكى موجب ايجاد فرصتهايى مىشود كه مىتوان به طرق جديدى به مراجعان خدماتى را ارائه كرده، دسترسى به مطالب را آسانتر كرده و هزينه ها را نيز كاهش داد.
همچنين به مرور كتابخانه ها، تجربه هايى را در رابطه با كتب الكترونيكى كسب مىكنند، اينكه مجموعه هاى مورد نياز خود را سفارش داده، چه آثارى را به صورت موقت و چه آثارى را به صورت دائم خريدارى مىنمايند يا از هر كتاب چند نسخه بخرند...
همچنين همكارى بين كتابخانه ها مىتواند موجب دسترسى آسانتر افراد زيادى با قيمت و هزينه مناسب به مطالب مورد نياز شود.
